الکل نام عمومی گروهی از مشتقات هیدورکربن هاست که یک یا چند اتم آنها با گروه هیدروکسیل جایگزین شده است. الکل، بویژه اتانول، کند کننده فعالیت سیستم عصبی مرکزی است و دارای عواض جانبی متعدد می باشد. اتانول در فرم خالص مایعی روشن، بدون رنگ، قابل تبخیر و دارای بویی تند و تیز است اما مشروبات الکلی، دارای درصدهای متفاوت الکل، رنگهای مختلف (طبیعی یا افزودنی) و بوهای متفاوت هستند. الکل از راه دهان مصرف می شود و اسامی متفاوتی دارد: شراب، آبجو، ویسکی، کنیاک، رام، ودکا، جین و غیره.
اسامی خیابانی مشروبات الکی، آبکی، عرق و تلخکی است. الکل به طور عمده درنتیجه تخمیر مواد قندی موجود در گیاهان بویژه انگور و جو به دست می آید.
الکلیسم
عبارت از حالتی است که در آن فرد با وجود آگاهی از پیامدهای منفی مصرف مشروبات الکلی، به مصرف آنها ادامه می دهد. در این حالت فرد کنترلی بر میزان مصرف الکل ندارد، اشتغال ذهنی شدید و رفتارهای تکانشی در رابطه با مصرف الکل نشان می دهد و توانایی وی برای تشخیص اثرات مصرف الکل مختل می گردد. الکلیسم یک بیماری مزمن و خطرناک است و شامل وابستگی روانی و جسمی به الکل است. چهار خصوصیت عمده آن، عبارتند از:
۱- فقدان کنترل بر مصرف الکل
۲- استمرار مصرف الکل
۳- افزایش تحمل نسبت به الکل (نیاز به مصرف مقادیر بیشتر جهت ایجاد مستی)
۴- ایجاد علائم ترک درصورت عدم مصرف
جهت تشخیص الکلیسم وجود تمام این علایم ضروری نیست. درصورت فقدان کنترل بر مصرف الکل و اختلال در عملکرد اجتماعی به دلیل مصرف الکل، فرد الکلیک محسوب می شود. سوء مصرف الکل فرم خفیف تر الکلیسم است. در الکلیسم، مصرف الکل بصورت یک اجبار درآمده است اما در سوء مصرف این اجبار هنوز ایجاد نشده است. با این حال فرد دارای مشکلات جسمی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از مصرف الکل است.
تشخیص الکلیسم
براساس چاپ چهارم راهنمای آماری و توضیحی اختلالات روانی (DSM-IV) برای تشخیص الکلیسم، حداقل به مدت یکسال مصرف نادرست الکل همراه با سه مورد یا بیشتر از موارد زیر باید وجود داشته باشد:
ایجاد تحمل نسبت به الکل و نیاز به مصرف مقادیر بیشتر و ظهور علایم ترک درصورت عدم مصرف و مصرف مقادیر زیاد الکل در دفعات بیشتر؛ تمایل به عدم مصرف و ناتوانی برای کنترل مصرف الکل؛ صرف زمان طولانی جهت به دست آوردن مشروبات الکلی و مصرف آنها؛ کاهش فعالیت های اجتماعی، شغلی یا فعالیتهای خلاقانه و تداوم مصرف با وجود آگاهی از پیامدهای جسمی یا روانی ناخوشایند مصرف الکل.
(جهت تکمیل پرسشنامه های تشخیص اعتیاد به الکل می توانید به سایتwww.alcoholscreening مراجعه نمایید).
همه گیر شناسی
اختلالات مصرف مواد از جمله رایج ترین مسائل بهداشتی در بسیاری از کشورهای جهان محسوب می شوند. رایج ترین ماده مصرفی در بیمارانی که برای درمان مراجعه می کنند، مشروبات الکلی هستند. آمار صحیحی درمورد تعداد مصرف کنندگان مشروبات الکلی در کشور وجود ندارد اما مسلم شده است که آمار و حوادث ناشی از مصرف الکل روبه افزایش است. براساس پژوهش انجام گرفته بر روی دانشجویان تعدادی از دانشگاههای شهر تهران، الکل سومین ماده از نظر فراوانی مصرف درمیان دانشجویان محسوب می شود (بوالهری، طارمیان، پیروی، ۱۳۸۵).
اثرات الکل
الکل در دو مرحله بدن را تحت تأثیر قرار می دهد. در مرحله اول با مصرف الکل، احساس آرمیدگی و نشاط در فرد ایجاد می شود. در مرحله بعد با مصرف مقادیر بیشتر، اثرات ناخوشایند الکل نظیر تخریب بینایی، ناهشیاری، مسمومیت الکلی و حتی گاهی مرگ ظاهر می شوند.
تأثیر الکل بر مغز
الکل با قرارگرفتن در غشای سلولهای عصبی، اثرات خود را ایجاد می کند اما مصرف طولانی مدت موجب می شود که غشای این سلولها سفت و سخت گردند. وقتی غلظت الکل در خون ۰۵/۰ درصد است، تفکر، قضاوت و مهارتها تضعیف شده و گاهی مختل می شوند. در غلظت ۱/۰ درصد اعمال حرکتی ارادی معمولاً به طرز مشهودی ناشیانه می شوند. در حدود ۲/۰ درصد عملکرد تمام ناحیه حرکتی مغز به طور چشمگیری تضعیف می شود و بخش هایی از مغز که هیجان را کنترل می کنند، تحت تأثیر قرار می گیرند. در ۳/۰ درصد معمولاً شخص دچار اغتشاش شعور است و حالت منگی پیدا می کند. در غلظتهای ۴/۰تا ۵/۰ درصد فرد به اغما می رود. در غلظت های بالاتر مراکز ابتدایی مغز که تنفس و ضربان قلب را کنترل می کنند، تأثیر پذیرفته و مرگ به دلیل تضعیف مستقیم تنفس یا ورود محتویات استفراغ به مجاری تنفسی، عارض می شود.
یکی دیگر از اثرات مصرف الکل بر مغز بازداری زدایی است. در این حالت فرد رفتارهایی انجام می دهدکه در حالت طبیعی به دلیل ترس از پیامدهای ناخوشایند، آنها را انجام نمی دهد. برای مثال یک فرد کمرو و تودار ممکن است معاشرتی شود و عوامل بازدارنده اجتماعی کمتر وی را مقید کنند. افراد ممکن است تحت تأثیر الکل کارهایی انجام دهند یا حرفهایی بزنند که در هنگام هوشیاری آنها را انجام نمی دادند یا بر زبان نمی آورند.
یکی از اثرات الکل بر مغز افزایش زمان واکنش و کاهش سرعت واکنش است. بطور مثال هنگام رانندگی، درصورت مواجه شدن با فرد یا شیء در مقابل خود، راننده مست زمان بیشتری جهت واکنش و فشردن پا بر روی ترمز صرف می کند که احتمال تصادف بیشتر می شود.
اثرات الکل بر خواب
هر چند مصرف الکل در هنگام شب موجب تسهیل در به خواب رفتن می شود اما اثرات نامطلوبی بر ساختار خواب می گذارد. مصرف الکل با کاهش خواب عمیق و افزایش انقطاع خواب (بیدار شدن های مکرر و طولانی) همراه است.
عوارض مصرف الکل
برخی از پیامدهای نامطلوب ناشی از مصرف الکل عبارتند از:
۱- مرگ ناشی از مصرف بیش از حد الکل و مهار مرکز تنفس
۲- سوانح و تصادفات و پیامدهای ناشی از رفتارهای تهاجمی افراد الکلیک
۳- کسالت الکلی با علایمی نظیر خشکی دهان، سردرد، تهوع و حساسیت نسبت به نور و صدا
۴- ارتباط جنسی ناخواسته یا پرخطر، افزایش خطر بروز بیماریهای منتقله از راه تماس جنسی و کاهش تمایل و توانایی جنسی
۵- آسیب به کبد و خطر بروز هپاتیت الکلی یا سیروز کبدی
۶- آسیب به سیستم عصبی و بروز اختلالاتی نظیر سندروم ورنیکه- کورساکوف (فراموشی ناشی از تخریب بافت مغز توسط الکل)، صرع، اختلال در کارکرد مخچه و حتی زوال کامل عقل (دمانس).
۷- افزایش احتمال بروز انواعی از سرطان ها از جمله سرطانهای دهان و گلو
۸- نقص های حافظه بعد از مصرف الکل (دوره های فراموشی)
۹- تولد نوزادان عقب مانده شدید ذهنی (نشانگان الکل جنینی) از مادران الکلیک
۱۰- آسیب پذیری افراد الکلیک نسبت به انواع عفونت ها به دلیل شیوه زندگی و تغذیه نامناسب، نقص در کارکرد کبد و تأثیر مستقیم الکل بر سیستم ایمنی
۱۱- آسیب ماهیچه های قلب در نتیجه مصرف طولانی مدت الکل
۱۲- وقوع انواع مشکلات و بیماریهای جسمی نظیر اختلال بینایی، کاهش قندخون، التهاب معده، التهاب لوزالمعده، افزایش فشار خون، بی نظمی ضربان قلب و کم خونی.
اثرات اجتماعی مصرف الکل
مشکلات اجتماعی ناشی از مصرف الکل قابل توجه هستند:
۱- کسالت و کرختی ناشی از مصرف الکل در ساعات کاری، موقعیت شغلی فرد را تهدید می کند و پیامدهای مالی بسیاری به دنبال خواهد داشت.
۲- مصرف الکل در زمانهای نامناسب و پیامدهای رفتاری ناشی از قضاوت مختل، فرد را با نتایج قانونی مواجه می کند.
۳- رفتارها و تخریب روانی ناشی از مصرف الکل، خانواده و گروه دوستان و آشنایان را تحت تأثیر قرار می دهد و پیامدهایی نظیر تعارضات زناشویی، طلاق، خشونت خانگی و سوء رفتار باکودکان را به دنبال خواهد داشت.
۴- مشکلات هیجانی محصول رشد ناایمن در کودکان والدین الکلیک، تا دوران بزرگسالی ادامه می یابند. در ضمن این کودکان بیش از کودکان والدین غیرالکلیک در معرض خطر اعتیاد به الکل قرار دارند.
۵- اغلب افراد الکلیک از سوی اطرافیان طرد می شوند زیرا این تصور عامه وجود دارد که افراد الکلیک آگاهانه و بصورت ارادی به مصرف الکل می پردازند و این مشکل قابل اجتناب است.