کودکان برای آنکه هویت یابی کنند، باید بدانند از کجا آمده اند، چه گذشته ای دارند و گذشتگان برای آن ها چه میراثی به جا نهاده اند. کودکان تنها به کمک آگاهی از تاریخ خود می توانند مناسبات دنیای کنونی را درک کنند، بدانند که امروز از دیروز شکل گرفته است و از امروز برای ساختن آینده درس بگیرند.
با معرفی تاریخ در جایگاه واقعی خود، می توان کودکان را از سنین پیش دبستانی به این مقوله علاقه مند کرد و با تشویق آن ها به خواندن کتاب های تاریخی و مشارکت فعال در یافتن و گرد آوری داده های تاریخی، پیوند آن ها را با گذشته و نسل های پیشین محکم کرد.
کودکان و نوجوانان از راه خواندن کتاب های تاریخی کشور خود و دیگر کشورها از یکسویه نگری، بزرگ بینی غیر واقعی ملت و سرزمین خود و خوار داشت دیگر ملت ها و سرزمین ها باز داشته می شوند و تفاهم و درک متقابل را می آموزند.چگونه کودکان پیش دبستانی را با تاریخ آشنا کنیم
با کودکان پیش دبستانی نمی توان از رخداد های تاریخی و پادشاهان و سیاستمداران گذشته و سرگذشت آن ها سخن گفت. همه چیز درباره ی گذشته باید به شکل داستان و افسانه برای آن ها بیان شود. درک گذر زمان از گذشته به حال، مبنای درک کودکان از تاریخ است. کودکان پیش دبستانی می توانند گذر زمان را بفهمند، رویدادهای روزهای گذشته را به یاد آورند و برای روز، هفته، یا ماه آینده برنامه بریزند.
آشنا کردن کودکان از سنین پیش دبستان با مفهوم کلی تاریخ از راه فعالیت های ساده و سرگرم کننده با مشارکت خود آن ها، به کودکان کمک خواهد کرد تا در آینده نگرشی همه جانبه و علمی به تاریخ پیدا کنند.
روش کار کودکان پیش دبستانی از شنیدن ماجراهای کودکی پدر و مادر خود لذت می برند. باید از این علاقه ی آن ها بهره گرفت و با فعالیت های جذاب و سرگرم کننده، مفهوم گذر زمان را به آن ها آموخت.
با نشان دادن عکس های خانوادگی مادر مادربزرگ، پدر پدربزرگ (در صورت امکان) مادربزرگ و پدر بزرگ و مادر و پدر به کودکان، از آن ها بخواهید این عکس ها را به ترتیب زمانی (از گذشته تا کنون) کنار هم بگذارند.
سپس با کودکان درباره ی تفاوت آرایش چهره ها، پوشاک و فضای عکس ها گفت و گو کنید و از خاطرات خود درباره ی عکس ها حرف بزنید.
عکس های خودتان (مادر – پدر) را کنار عکس های مراحل مختلف رشد فرزندتان بگذارید و باز هم درباره ی تفاوت هایی که با گذشت زمان در چهره، پوشاک، اندام، آرایش موی سر و صورت هر کدام پدید آمده اند، با او گفت و گو کنید.
مربیان پیش دبستانی می توانند با دعوت کودکان به سخن گفتن از رویدادهای روز، ماه، فصل گذشته، آن ها را به خوبی با مفهوم گذشت زمان آشنا کنند.
مربیان می توانند با پرسش هایی همچون: وقتی پدر و مادر تو بچه بودند، چطور لباس می پوشیدند؟ در مهد کودک شان (در صورتی که به مهد کودک می رفته اند) چه کارهایی می کرده اند؟ اسباب بازی های شان چگونه بود؟ آن ها را به گرفتن پاسخ این پرسش ها از پدران و مادران شان تشویق کنند تا کودکان بتوانند گذشته و حال را از راه این فعالیت، با هم مقایسه کنند.
نشان دادن عکس هایی از کوچه ها و خیابان ها، مغازه ها، لباس ها، کفش ها و ظرف های قدیمی و پرسش از کودکان درباره ی تفاوت ها یا همانند های شان در امروز نیز از راه های تقویت تفکر مقایسه ای در کودکان است.
می توان از کودکان خواست با اجازه ی مادر و پدرشان لباس ها و کفش های شان را از آغاز تاکنون به مهدکودک بیاورند و به کمک دیگر کودکان، اندازه و شکل آن ها را با هم بسنجند.
مربیان می توانند کودکان راتشویق کنند تا چیزهای قدیمی ای را که در دسترس خانواده است، با اجازه ی پدران و مادران شان به مهدکودک بیاورند ودرباره ی زمان استفاده از آن ها، کاربرد آن ها و تفاوت های شان با همانند های کنونی آن ها، با آگاهی هایی که از بزرگتر ها به دست آورده اند، برای کودکان دیگر سخن بگویند. به این ترتیب موزه ی کوچکی در مهدکودک ترتیب می دهند و با مفهوم موزه و اهمیت آن نیز آشنا می شوند
چگونه دانش آموزان دبستانی را با تاریخ آشنا کنیم
گرچه در کتاب های تاریخ و اجتماعی دوره ی دبستان، دانش آموزان با برخی تعاریف در زمینه ی نهادهای سیاسی و اجتماعی و حکومت های مختلف آشنا می شوند، مفهوم تاریخ به عنوان یک علم و اهمیت و جایگاه آن در تعیین سرنوشت انسان، به شرح خسته کننده و کسالت بار نبردها و فهرستی دراز و بی فایده از نام ها و مکان ها که به زودی در ذهن فرار کودکان، جای خود را به داده های دیگری می دهند، تقلیل می یابد. در این مقطع، می توان با گسترش درس تاریخ به مطالب بیرون از کتاب و فعالیت های عملی، برگزاری کارگاه های مختلف درباره ی هر درس یا درس های مهم با مشارکت خود کودکان، با بهره گیری از مجموعه ی “تاریخ ادبیات کودکان ایران” و کتاب راهنمای “گام به گام با تاریخ” آن ها را به مقوله ی علمی تاریخ و خواندن کتاب های تاریخی علاقه مند کرد. توجه دادن کودکان به وضعیت و جایگاه همسالان خود در طول تاریخ ایران، برای کودکان جالب و ضروری است.
فعالیت های پیشنهادی:
در بخش تاریخ درس تعلیمات اجتماعی کلاس پنجم دبستان، می توان یکی از درس ها همچون درس صفویه یا قاجاریه و انقلاب مشروطیت را برگزید و افزون بر مطالب درسی، در زمینه ی درس ها فعالیت هایی گیرا و گسترده انجام داد:
از دانش آموزان یا فرزندان تان بخواهید هر چه درباره ی دوره ی صفویان، قاجاریان و انقلاب مشروطه می دانند برای شما بازگو کنند.
از آن ها بخواهید اگر پرسشی درباره ی اوضاع این دوره دارند که پاسخ آن در درس نیامده است، یادداشت کنند و با شما یا جمع در میان بگذارند.
سپس شما پرسش هایی را که به نظرتان می بایست در درس به آن پاسخ داده شود، با آن ها در میان بگذارید.
با بهره گیری از کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران (ج ۲) و نیز با مراجعه به کتابخانه ی مدرسه، تکلیف دادن به دانش آموزان برای مراجعه به کتاب های مرجع، از جمله “فرهنگنامه کودکان و نوجوانان” و نیز تهیه ی فهرستی از کتاب های مناسب دانش آموزان این پایه، درباره ی این دوره های تاریخی، اطلاعات لازم را گردآوری کنید.
از کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران (ج ۲) بخش مربوط به دوره ی صفویان را بخوانید و با ساده کردن مطالب آن، درباره ی ویژگی های این دوره، از جمله تأثیر تمرکز حکومت بر زندگی کودکان و فرهنگ ایران با دانش آموزان سخن بگویید.
از دانش آموزان بخواهید درباره ی پایتخت صفویان (اصفهان) و آثار و بناهای تاریخی آن بنویسند.
به آن ها بگویید اگر عکس هایی از اصفهان دارند، به کلاس بیاورند. می توانید به آن ها تکلیف بدهید که در سفر به اصفهان از بناهای تاریخی آن عکس بگیرند و به کلاس بیاورند. سپس با کمک دانش آموزان عکس بناهای تاریخی، گردشگاه ها، مراکز مذهبی و…. را طبقه بندی کنید و در آلبومی بچسبانید.
از دانش آموزان بخواهید با استفاده از اطلاعات خود و آگاهی هایی که از کتاب های مرجع و کتاب های مربوط به اصفهان به دست می آورند، برای هرعکس توضیحی بنویسند از جمله: درباره ی زمان ساخت (آیا در دوره ی صفویان ساخته شده است؟)، سازنده ی بنا، اهمیت ویژگی های آن، جایگاه بنا (آیا در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده است؟)
درباره ی هنرمندان به ویژه نگارگران دوره ی صفوی با دانش آموزان سخن بگویید و با استفاده از کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران (ج ۲) و کتاب های مربوط به نگارگری ایران، آن ها را با این هنرمندان و آثارشان آشنا کنید. در صورت امکان می توان از آثار آن ها عکس تهیه کرد و همچون رهنمود پیشین، آلبومی از کارهای شان با زیرنویس شامل آگاهی لازم درباره ی عنوان اثر، پدیدآورنده ی اثر، و موضوع آن ترتیب داد.
درباره ی رواج نقالی، تعزیه، نمایش های مذهبی و پرده خوانی در دوره ی صفویه، با استفاده از کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران (ج ۲) با دانش آموزان سخن بگویید و درباره ی هریک از آن ها توضیح دهید. سپس از دانش آموزان بخواهید به انتخاب خود برای یکی از رویداد های تاریخی یا مذهبی به شکل گروهی پرده ای بکشند و از میان گروه های خود، یک نفر را برای پرده خوانی برگزینند و کارشان را در کلاس اجرا کنند.
از دانش آموزان بخواهید اگر درس دوره ی قاجار و انقلاب مشروطه را خوانده اند درباره ی آن دوره و جنبش مشروطه توضیح دهند.
پرسش هایی را که در درس پاسخ آن ها را نیافته اند، یادداشت کنند. آموزگار هم پرسش هایی درباره ی این دوره و جنبش مشروطه مطرح کند.
دانش آموزان از کتاب های مربوط به انقلاب مشروطه، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و تاریخ ادبیات کودکان ایران (ج ۲ و ۳ ) پاسخ پرسش های خود و آموزگار را بیابند.
سپس با استفاده از کتاب های نام برده، دانش آموزان را گروه بندی کنید. هر گروه باید درباره ی مطلبی همچون: دوره ی قاجار، وضعیت و جایگاه کودکان در این دوره، علت رخداد جنبش مشروطه، بزرگان و رهبران و قهرمانان این جنبش، تغییراتی که پس از این جنبش در وضعیت و جایگاه کودکان پدید آمده، دگرگونی در سامانه ی آموزش و پرورش، کتاب های درسی و مقایسه ی آن در دوره ی قاجار و پس از انقلاب مشروطه، پیشگامان آموزش و پرورش نو، مقاله هایی بنویسند و با عکس و تصویر همراه کنند.
این مقاله ها در کلاس ارائه شوند و دیگران درباره ی آن ها گفت و گو کنند.
چگونه دانش آموزان دوره ی راهنمایی را با تاریخ آشنا کنیم
دانش آموزان دوره ی راهنمایی، در کتاب درسی تاریخ خود، با یک رشته نبردها، جا به جایی های قدرت، تغییر پی در پی حکومت ها و دست به دست شدن سرزمین ها، از دست رفتن پاره هایی از خاک ایران یا افزوده شدن سرزمین هایی به آن، آشنا می شوند، بی آنکه از پیش زمینه ی روابط علت و معلولی میان این پدیده ها، مناسبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در دوره های مختلف تاریخی و درک تاریخ در جایگاه علم چیزی دستگیرشان شود. آن ها به ناچار تمام درس های تاریخ را از بر می کنند و در فاصله ی کوتاه زمانی به فراموشی می سپارند. به این ترتیب، نمی توان از آن ها انتظار داشت که در سنین بالاتر از حافظه ی تاریخی برخوردار باشند تا از ناکامی ها ی دوباره پیشگیری کنند و به کامروایی ها و پیروزی های سرزمین شان در طول تاریخ، برخود ببالند.
در این مقطع نیز می توان با بهره گیری از مجموعه ی “تاریخ ادبیات کودکان ایران” و کتاب راهنمای “گام به گام با تاریخ” در کنار کتاب درسی تاریخ در پایه های مختلف، درس ها را با فعالیت های عملی گوناگون، به مفاهیم و مقوله های گسترده تر و گیراتر برای دانش آموزان گسترش داد.
فعالیت های پیشنهادی:
در پایه ی اول راهنمــــایی
درسی از کتاب تاریخ پایه ی اول راهنمایی، همچون «سلسله ی هخامنشی چگونه به وجود آمد؟» اوضاع اداری و همسایگان ایران در زمان هخامنشیان را هنگام تدریس، برای آموزش مشارکتی برگزینید.
از دانش آموزان بخواهید با توجه به آنچه از کتاب درسی خود درباره ی تاریخ این دوره آموخته اند، پرسش هایی را که هنوز در زمینه ی وضعیت این دوره برای آن ها بی پاسخ مانده اند، یادداشت کنند.
شما نیز پرسش هایی طرح کنید، از جمله: چه نیازهایی سبب برپایی حکومت ها می شود؟، حکومت هخامنشی چه ویژگی هایی داشته است؟، آیا این ویژگی ها به نظر دانش آموزان مثبت بوده یا منفی؟ چرا؟، یک کتاب تاریخی باید چه معیار هایی داشته باشد تا بتوان به داده های آن اعتماد کرد؟
سپس با دانش آموزان برای یافتن پاسخ پرسش ها به گفت و گو بپردازید.
از آن ها بخواهید گروه های پژوهشی تشکیل دهند و با بهره گیری از کتاب های مرجع همچون “فرهنگنامه کودکان و نوجوانان” یا ” تاریخ ادبیات کودکان ایران” (ج ۱)، و مراجعه به کتابخانه ی مدرسه برای یافتن کتاب های دیگری درباره ی این دوره، پژوهش هایی درباره ی زندگی مردم به ویژه کودکان در دوره ی حکومت هخامنشیان، آموزش و پرورش و تصویرگری و ادبیات در آن دوره انجام دهند.
هر گروه باید دستاورد پژوهش خود را به شکل مقاله در اختیار کلاس بگذارد. پس از اصلاح و تکمیل مقاله ها می توان آن ها را برای استفاده ی دیگر دانش موزان مدرسه به کتابخانه داد.
در پایه ی دوم راهنمـــــایی
یکی از درس های کتاب تاریخ، همچون خوارزم شاهیان و مغولان را برگزینند.
از دانش آموزان بخواهید (اگر در حال تدریس این درس هستید) پس از پایان درس هر پرسشی را که درباره ی این دوره دارند و در کتاب تاریخ پاسخ آن را نیافته اند، مطرح کنند.
شما نیز پرسش هایی در این زمینه مطرح کنید:
چرا و به سبب وجود چه زمینه هایی، مغولان به ایران حمله کردند؟
یورش مغولان بر زندگی و وضعیت فرهنگی کودکان آن دوره چه تأثیراتی به جای گذاشت؟
ایرانیان برای تداوم فرهنگ و دانش در کشور خود در این دوره، چه کردند؟
چنگیزخان مغول چه ویژگی هایی داشته است؟
وضعیت آموزش و پرورش، فرهنگ، هنر و دانش پس از حمله های مغولان به ایران، چه دگرگونی هایی یافت؟
سپس از دانش آموزان بخواهید گروه های پژوهشی تشکیل دهند، هر گروه به انتخاب خود یکی از این پرسش ها یا پرسش های خود دانش آموزان را انتخاب کند و با بهره گیری از کتاب تاریخ ادبیات کودکان (ج ۲) کتاب هایی که ممکن است در کتابخانه مدرسه در این باره باشند، و دیگر کتاب هایی که دبیر، کتابدار، یا پدران و مادران در اختیار اعضای گروه می گذارند، پژوهشی انجام دهد و گزارش پژوهش خود را در اختیار کلاس بگذارد.
پس از پایان ارائه ی گزارش ها در کلاس و اصلاح و تکمیل آن ها، می توان گزارش ها را برای استفاده ی دیگر دانش آموزان مدرسه، به کتابخانه داد.
در پایــــه ی سوم راهنمــــایی
یکی از درس های کتاب تاریخ را که تدریس کرده اید، همچون صفویان (۱ و ۲) برگزینید.
از دانش آموزان بخواهید پرسش های خود را درباره ی این دوره (که پاسخ آن ها را در کتاب درسی نیافته اند) مطرح کنند.
شما نیز پرسش هایی فراتر از موضوع درس مطرح کنید:
حکومت صفویان بر وضعیت سیاسی ایران چه تأثیراتی داشت؟
در دوره ی صفویان وضعیت مذهب، امنیت و هنر و فرهنگ چگونه بود؟
کدام یک از پادشاهان صفوی از دیدگاه سیاسی و ملی اهمیت بیشتری دارند؟
زندگی کودکان و آموزش وپرورش آن ها در این دوره چه ویژگی هایی داشت؟
آثار تاریخی که از دوره ی صفویان باقی مانده اند، چه نام دارند؟
آیا این آثار جزء میراث تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می آیند؟ اگر بله، چرا؟
وظیفه ی ما برای حفظ آن ها چیست؟
آیا این آثار تنها میراث فرهنگی ایران هستند یا میراث فرهنگی جهان نیز به شمار می آیند؟ کدام یک؟
سپس از دانش آموزان بخواهید برای یافتن پاسخ پرسش های خود و شما، گروه های پژوهشی تشکیل دهند. هر گروه به انتخاب خود یکی از این موضوع ها را برای پژوهش انتخاب کند و با بهره گیری از مجموعه ی تاریخ ادبیات کودکان ایران (ج ۲) و دیگر منابع و اسنادی که با راهنمایی شما، کتابدار و پدران و مادران به آن ها مراجعه می کنند، به پژوهش بپردازند.
هر گروه باید گزارش پژوهش خود را به کلاس ارائه دهد. پس از پایان کار، می توان آن ها را در اختیار کتابخانه ی مدرسه گذاشت.
خواندن حکایت ها، برای نمونه «حکایت آموزگار نادان» از کتاب «تاریخ ادبیات کودکان ایران» (ج ۲)، نمونه هایی از ادبیات عامیانه، داستان ها و حماسه های عامیانه ی دینی در این دوره به شکل جمعی، کار را برای دانش آموزان گیراتر خواهد کرد.