نام فارسی :پونه
نام علمی : Mentha pulegium
نام خانواده : Labiatae نعناع
گیاه شناسی :
پونه گیاهی است علفی و بوته ای به ارتفاع تا ۶۰ سانتی متر که به صورت خودرو در بسیاری از دست ها و اطراف جریان های آب می روید . برگ ها بیضی شکل و نوک تیز و اکثراً دارای دندانه های کوچک و منظم هستند . از کلیه قسمت های گیاه و به خصوص برگ ها بوی بسیار قوی و نافذی به مشام می رسد . گل ها به صورت مجتمع در کنار برگ ها و اکثراً در قسمت های بالای محور ساقه قرار می گیرند که به رنگ بنفش و گاهی گلی کمرنگ می باشند .
پونه گونه های مختلفی دارد که به نام های گوناگون معروفند . یکی از این گونه ها به نام ویلوزا ، پوشیده از کرک های فراوان و دارای بوی تندی است ؛ به همین دلیل آن را برای استفاده پرورش می دهند . قسمت هوایی پونه و به خصوص برگ ها مورد استفاده می باشند .
پونه در بسیاری از نقاط ایران خصوصاً نواحی شمالی می روید و گونه ای از آن به نام خالواش در گیلان مشهور است که بوی معطر و مطبوعی دارد و به صورت سبزی خوراکی و یا اشکال دیگر مصرف می شود .
ترکیبات مهم :
پونه حاوی ۱ تا ۲ درصد اسانس مایل به زرد و یا سبز است . پولگون موجود در اسانس برگ آن از ۹ درصد در نوع برزیلی تا ۳۰ درصد در انواع آمریکایی وجود دارد .میزان پولگون گونه های اروپایی از ۹۰ تا ۹۴ درصد می باشد .
موادی که به طور طبیعی در اسانس پونه وجود دارند و یا خود به خود اکسیده می شوند ، عبارتند از :آلفایی نن ، بتاپی نن ، لیمونن ، ۳ ـ اکتانول . ۳ ـ اکنانول ، پاراسیمن ، ۳ ـ اکتیل استات ، منتون ، ایزومنتون ، پولگون ، ایزوپولگون ، پی پریتون ، سیس و ترانس پولگون اکساید و کاریوفیلن .
ترکیبات مهم دیگر گیاه شامل اسیدلوریک ، اسید میریستیک ، اسید پالمیتیک ، سالی سیل آلدهید ، دیوسزمین و هسپریدین است . دانه های خشک پونه حاوی تا ۲۵ درصد پروتئین ، ۲۷ درصد چربی ، ۱۱ درصد خاکستر ، ۰/۹ درصد کلسیم ، ۰۵/ درصد سدیم و تا ۱/۵ درصد پتاسیم می باشند .
داروشناختی و اثرات مهم :
برگ های پونه برای ایجاد طعم و مزه ، درست کردن چای و به عنوان ادویه استفاده می شوند . یکی از مصارف مهم آن به عنوان طعم دهنده نوعی خوراک گوشت می باشد که گاهی آن را با فلفل و عسل نیز مخلوط می کنند . این گیاه بوی منحصر به فردی دارد که کاملاً از نعناع قابل تشخیص است .
طعم پونه در ابتدا گرم ، کاملاً معطر و تقریباً گس و تلخ است و پس ا مدتی ایجاد احساس خنکی می کند . اسانس پونه دارای طعم تلخ و احساس سردی است .
بوی پونه کمی شبیه بوی سیترونل است و از آن در صابون های معطر استفاده می شود . اسانس پونه در حشره کش ها به کار می رود . همچنین ، از آن به صورت پودر برای پاشیدن بدین منظور استفاده می شود . اسانس پونه یکی از منابع تولید طبیعی منتول می باشد . یکی از محصولات پونه عرق طبی آن است .
در زمان قدیم پونه را در اتاق افرادی که تشنج داشتند آویزان می کردند و معتقد بودند که تاثیر آن بیشتر از گیاه گل سرخ است . همچنین ، آن را برای بهبود سردرد و گیجی به دور سر می بستند.
چای پونه را نیز برای رفع سرماخوردگی ، سرفه و مشکلات قاعدگی مصرف می کردند . در هرصورت ، پونه باید با دقت مصرف شود ، زیرا مصرف بیش از حد آن باعث مسمومیت می گردد . در آمریکا برگ و اسانس پونه به طور قانونی به فروش نمی رسد . در اروپا از آن به عنوان ضد عفونی کننده ، ضد نفخ ، صفراآور ، معرق، هضم کننده ، قاعده آور ، ضد سرفه و محرک استفاده می شود .
سمیت و عوارض جانبی :
مصرف خوراکی در حد یک قاشق چایخوری اسانس پونه می تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد . به طور مثال در گزارشی از ۱۹۷۸ کلرادوی آمریکا آمده است : مصرف خوراکی اسانس پونه برای سقط جنین باعث مرگ زن جوانی شد . مصرف در حد دارویی اسانس و یا فراورده های پونه عارضه جانبی ندارد .
آمار دیگر نشان می دهد که مصرف خوراکی ۲ قاشق چایخوری اسانس پونه یک مادر ۱۸ ساله را به مرگ کشانده است . حتی نصف قاشق چایخوری اسانس پونه می تواند باعث تشنج و کما شود .
طریقه و میزان مصرف :
ـ ۱ تا ۴ گرم گیاه خشک به صورت دم کرده یا به صورت های دیگر تا سه بار در روزخوراکی .
ـ عصاره مایع هیدروالکلی ۱ تا ۴ میلی لیتر تا سه بار در روز خوراکی .
ـ اسانس پونه ۵ % تا ۲ میلی لیتر در روز به صورت مخلوط با مواد دیگر . اصولاً اسانس گیاهان را نباید به هیچ وجه مستقیماً مصرف کرد و خورد .
ـ از گیاه تازه نیز می توان استفاده نمود . البته برگ ها طعم و مزه گس و کمی سوزاننده دارند .
مهم ترین اثرات گزارش شده :
ضد درد ، ضد چسبندگی پلاکت ها ، بی حس کننده ، ضد باکتری ، ضد سرطان ، ضد ادم ، ضد التهاب ، ضد موتاژن ، ضد اکسیدان ، ضد روماتیسم ، ضد اسپاسم ، ضد تومور ، ضد ویروس ، قابض ، ضد کاندیدا ، ضد نفخ ، محرک ، CNS دپرسانت ، ضد احتقان ، معرق ، ادرارآور ، قاعده آور ، قارچ کش ، مسکن ، مقوی معده ،شل کننده عضلات و مهار کننده سیکلواکسیژناز.
نکات قابل توجه :
۱ـ پونه آمریکایی حاوی تا ۲ درصد و نوع اروپایی تا ۱ درصد اسانس است که میزان پولگون این اسانس ها از ۸۵ تا ۹۲ درصد می باشد.
۲ـ پولگون جسمی است که مصرف زیاد آن می تواند عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد ؛لذا پونه های نوع آمریکایی و اروپایی که درصد بالایی پولگون دارند ، باید به مقدار کم و با احتیاط مصرف شوند .
۳ـ از میان گونه های پونه ایرانی ، خالواش مورد تحقیق قرار گرفته است که درصد کمی پولگون دارد و می توان آن را به صورت سبزی خوراکی مصرف نمود ؛ به طوری که سالیان درازی است که این گیاه در گیلان کشت و استفاده می شود .
۴ـ به طورکلی هر پونه ای را که حاوی پولگون با درصد پایین باشد می توان با اطمینان مصرف کرد و در غیر این صورت باید در مصرف آن احتیاط نمود .
۵ـ در کانادا مصرف پونه هایی که حاوی پولگون نباشند مجاز است .
۶ـ مصرف خوراکی اسانس پونه هایی که حاوی پولگون با درصد بالا هستند باعث عوارض کبدی ، کلیوی و مخاطی می شود .
۷ـ عوارض خوراکی اسانس پونه با درصد بالای پولگون شامل اسهال ، دردهای شکمی ، بالا رفتن فشارخون ، استفراغ و در موارد شدید سقط جنین است .
۸ ـ بهتر است در زمان شیردهی و حاملگی از مصرف پونه خودداری شود .
۹ ـ در کتاب قانون ابن سینا پونه به نام فودنج معرفی و شرح مفصلی در مورد آن داده شده است .
در این کتاب ابن سینا هم به چندین نوع پونه اشاره کرده و علم امروز گیاهشناسی گونه های مختلف این گاه را تقسیم بندی نموده است که مواد موثر موجود در آنها خواص مشترک و در مواردی متفاوت دارد . همچنین ، ممکن است بعضی گونه ها دارای موادی با عوارض جانبی باشند . اما در قانون به پونه جویباری (پونه کنار آبی ) ، پونه کوهی ، پونه شاک و پونه ای که آن را غلیجن می نامند ، اشاره شده است . ابن سینا معتقد است که پونه کوهی از پونه جویباری قوی تر است . البته اثرات گونه های مختلف را شبیه می داند و می گوید : پونه خون را به سمت پوست می کشد ، طبیعت گرم دارد و معرق می باشد . دارای خاصیت ضد درد و کوفتگی ماهیچه هاست ، اشتهاآور و مقوی معده است و سکسکه را بر طرف می کند . آب پز پونه ادرارآور است . بیمار مبتلا به تب و لرز اگر آب پز پونه بخورد یا پونه را در روغن بپزد و از آن روغن بر تن بمالد ، بسیار نافع است . دود برگ پونه حشرات را دور می کند . پونه بیابانی داروی نیش کژدم است .
بسیاری از خواصی که ابن سینا راجع به پونه نوشته است با کتب علمی امروز مطابقت دارد . البته باید گونه های مختلف نعناع ( Mentha) و پونه که گونه ای از نعناع است و گونه های مختلف پونه ، به خصوص انواع ایرانی آن ، مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرند تا با تجزیه و شناسایی کمی و کیفی مواد موجود در پونه های ایرانی بتوان به آثار دارویی و درمانی آنها پی برد و آنها را به طور صحیح مصرف نمود