از مجله درمانگر:سال دوم شماره ۵، بهار ۸۴
نویسنده :ساسان جعفرنیا
مسلماً اطلاعات مربوط به اثرات و خواص دارویی گیاهان از زمان‌های بسیار دور، به تدریج به دست آمده و سینه به سینه منتقل شده است . بر طبق سنگ نوشته‌ها و شواهد دیگر به نظر می رسد مصریان و چینیان در زمره اولین جمعیت‌های بشری بوده‌اند که فراتر از ۲۷ قرن قبل از میلاد مسیح از گیاهان به عنوان دارو استفاده می‌کردند .
مردم یونان باستان خواص دارویی گیاهان را به خوبی می‌دانستند . بقراط حکیم بنیانگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو برای استفاده از گیاه در درمان بیماری‌ها ارزش زیادی قائل بودند . آنها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان از گیاهان کشورهای دیگر نیز استفاده می‌کردند. پس از آن یکی از شاگردان ارسطو به نام تئوفراست، مکتب درمان با گیاه را بنیانگذاری کرد. یعنی در درمان بیماری‌ها فقط از گیاهان استفاده می‌نمود . پس از آن دیوسکورید در قرن اول میلادی مجموعه ای از ۶۰۰ گیاه دارویی با ذکر خواص درمانی هر یک را تهیه و به شکل کتابی درآورد که این کتاب بعدها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینه گیاهان مذکور گردید به‌طوریکه مثلاً جالینوس پزشک معروف یونانی در کارهای خود از کتاب دیوسکورید استفاده کرد .
در قرون هشتم تا دهم میلادی دانشمندان ایرانی مانند ابوعلی سینا ، محمد زکریای رازی و دیگران به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و کتاب‌هایی مثل قانون و الحاوی را به رشته تحریر درآوردند . در قرن سیزدهم ابن بیطار مطالعات فراوانی در مورد خواص دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیات بیش از ۱۴۰۰ گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته یادآور شد.
پیشرفت اروپائیان در استفاده از گیاهان دارویی در قرن هفده و هجده ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوشش‌های همه‌جانبه جهت استخراج مواد مؤثره از گیاهان دارویی، تعیین معیار معین برای تجویز و مصرف آن شروع شد و اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایش‌ها و تحقیقات بسیار با کمال اطمینان می‌توان به تشریح علمی مزایای موجود در مواد مؤثره گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت .
با توجه به نقش اندام‌های گیاهان داروئی در درمان بیماری‌های مختلف و حساسیت آنها به عوامل محیطی و نحوه فرآوری به بررسی روش استفاده و طرز تهیه داروهای گیاهی بر اساس کاربرد آنها می‌پردازیم.
طرز تهیه داروهای گیاهی
در تهیه دارو از گیاهان دارویی رعایت نکات زیر الزامی است :
۱ – قبل از تهیه دارو ، گیاهان را کاملاً شسته ، خشک کرده و خرد نمائید . (به استثناء خاکشی و اسفرزه)
۲ – دارو را هر بار به تازگی تهیه و میل نمائید .
۳ – دارو را پس از تهیه صاف کرده و قبل از مصرف برای جذب بهتر مقدار کمی عسل بیفزائید .
۴ – داروها را از محل مطمئن خریداری نمائید .
روشهای گوناگونی برای تهیه داروهای گیاه در کتب مختلف پیشنهاد شده که در اینجا به مهمترین و مورد تأییدترین روشهای استفاده تکیه می کنیم:
دمکرده : یکی از بهترین و با ارزش‌ترین روشهای تهیه داروهای گیاهی است که در عین حال ساده ، سریع و آسان نیز می باشد و بیشتر برای اندام‌های حساس گیاهی مانند برگ‌ها و گل‌ها استفاده می شود.
مقدار استاندارد : گیاه خشک gr۳۰ یا گیاه تازه gr۶۰ + cc۴۵۰ آب . برای مصرف ۳ بار در یک روز
روش تهیه : گیاه + یک لیوان آب جوش: به مدت ۱۰ دقیقه می گذارند (روی ظرف را درپوش بگذارید) . سپس صاف کرده و میل نمائید . در این روش می‌توانیم مواد مؤثره را از داخل اندام‌ها برگ‌ها و گلبرگ‌ها (بافت‌های ظریف) خارج کرده و استفاده نمائیم . جوشانده : در این روش می‌توانیم مواد مؤثر اندام‌های سخت مثل ریشه‌ها ، ریزوم‌ها ، پوست ریشه و ساقه و بذرها را به نحو احسن استخراج نمائیم. توجه داشته باشید اندام‌هایی با بافت‌های ظریف مثل گل‌ها را اگر با روش جوشانده تهیه کنیم، در اثر حرارت بالا و نامناسب قسمت اعظم ماده مؤثرشان از بین خواهد رفت .
جوشانده ملایم : مقدار گیاه مورد نظر (مقدار استاندارد مانند دمکرده) را با لیوان آب جوش روی حرارت مستقیم گذاشته تا کمی قل بزند ، پس از ۱۰ دقیقه از روی حرارت برداشته ۱۰ دقیقه کنار گذاشته تا دم بکشد .
جوشانده معمولی : مقداری از گیاه مورد نظر را با یک لیوان آب سرد روی حرارت گذاشته تا جوش بیاید ، سپس از روی حرارت برداشته و صاف کرده و میل نمائید . – جوشانده قوی : گیاه مورد نظر را با یک لیوان آب سرد روی حرارت مستقیم گذاشته تا جوش بیاید پس از ۱۰ دقیقه از روی حرارت برداشته و ۱۰ دقیقه هم می گذاریم تا دم بکشد سپس مخلوط را صاف کرده و میل نمائید .
خیساندن: دو روش با آب سرد و با الکل
خیسانده آب سرد (عصاره): گیاه مورد نظر (به ازای هر gr۱۰ ، ۱ لیوان آب) را در آب سرد خیس کرده و به مدت ۱۲-۶ ساعت و درب ظرف را می‌بندیم در طی این مدت می‌توانیم گهگاه ظرف را تکان دهیم . پس از این مدت مخلوط را در یک پارچه توری می‌فشاریم ، مایع حاصل عصاره بدست آمده از گیاه مورد نظر است که هر بار می‌توانیم ۵ تا ۱۰ قطره را در یک فنجان آب سرد رقیق کرده و میل نمائید.
خیسانده‌های الکلی (تنتور): یکی از بهترین و مؤثرترین روشهای تهیه داروی گیاهی است.
تنتور: عبارت است از خیساندن گیاه مورد نظر در الکل. مزایای استفاده از این روش:
۱ ) الکل به‌عنوان یک حلال مهم اکثر ترکیبات فعال گیاه را استخراج می‌کند.
۲ ) الکل یک ماه نگهدارنده است. بدین ترتیب پس از تهیه تنتورها شما می توانید تا مدت ۲ سال این ترکیبات را نگه می‌دارد .
توجه: در تهیه تنتورها فقط یک گیاه را می‌توانید برای تهیه در نظر بگیرید . پس از تهیه تنتورها شما می‌توانید از هر تنتور چند قطره را در یک فنجان آب رقیق کرده و میل نمائید.
مقدار استاندارد: گیاه خشک gr۲۰۰ ، یا گیاه تازه gr۵۰۰-۴۰۰ + ۱ لیتر الکل (۲۵ درصد)
برای هر بار استفاده ۵ سی سی (میلی لیتر) را در یک فنجان آب سرد رقیق کرده و با مقداری عسل میل نمائید.
طرز تهیه: گیاه و الکل را در یک ظرف درب‌دار ۲ هفته در محل خنک نگهداری کنید در طی این مدت می‌توانید گهگاه ظرف را تکان دهید . پس از ۲ هفته محتویات را در توری نازک ریخته و خوب بفشارید و محلول حاصل را در یک ظرف شیشه ای تیره رنگ تا ۲ سال می توانید نگهداری کنید.
شربت : هدف ما اضافه کردن عسل برای حفظ مواد مؤثره و طعم دادن به دمکرده‌ها و جوشانده‌های صاف شده و نگهداری آنها برای مدت حداکثر یک ماه است. لازم به ذکر است عسل باعث افزایش جذب مواد مؤثره گیاهی در بدن می‌شود.
مقدار استاندارد : cc۵۰۰ (میلی لیتر) دمکرده یا جوشانده صاف شده + gr۳۰۰ عسل
این مخلوط را روی حرارت ملایم گذاشته (محلول دمکرده قبلاً باید گرم باشد) و عسل را آرام آرام به آن اضافه می‌کنیم تا در محلول حل شود. سپس از روی حرارت کنار می‌گذاریم تا سرد شده و در بطری شیشه‌ای تیره رنگ با درب چوب پنبه نگهداری می‌کنیم .
توجه: دقت کنید، درب بطری چوب پنبه ای باشد . بطریهای با درب پیچی به‌دلیل اینکه شربت ها تخمیر شده و تولید گاز می‌کنند احتمال انفجار را به‌همراه دارد .
روغن: با دو روش داغ و سرد تهیه می‌شوند . اندام‌های با بافت سخت‌تر را بهتر است با روش داغ و اندام‌های نازک را با روش سرد می‌توانیم تهیه کنیم . مقدار استاندارد: گیاه خشکgr ۳۰۰یا گیاه تازه gr۷۰۰ + cc۵۰۰ (میلی لیتر) روغن
الف : روش داغ: روغن و گیاه مورد نظر در آرام پزهای دوجداره (در کاسه شیشه‌ای که روی قابلمه پرآب قرار داده شده) به مدت ۳ تا ۵ ساعت حرارت ملایم ببیند پس از آن داخل توری ریخته (یا دستگاه آبلیموگیری منظور فشرده شدن کامل) تا روغنی که جذب اندام های گیاه شده به طور کامل خارج شود .
ب : روش سرد: روغن و گیاه مورد نظر را در یک ظرف شیشه ای درب‌دار به مدت ۲ هفته در آفتاب یا فضای گلخانه نگهداری می کنیم (گهگاه ظرف را تکان دهید) و پس از این مدت مانند بالا عمل می کنیم .
کرم : تنها تفاوت کرم با پماد در این است که کرم ها دارای آب هستند به همین منظور همراه با فرمول کرم سازی مقداری ماده امولسیون کننده نیاز است تا مخلوط چربی و آب دو فاز نشده و همگن شوند. مواد مورد نیاز عبارتند از: ۱۵۰ گرم ماده امولسیون کننده + ۷۰ گرم گلیسیرین + ۸۰ (سی سی) میلی لیتر آب + ۷۰ – ۳۰ گرم گیاه خشک. همه مواد در بخارپز دوجداری (روی حرارت غیر مستقیم) به مدت ۵ تا ۳ ساعت حرارت داده سپس از روی حرارت برداشته و خوب هم زنید سپس بگذارید کرم سرد بشود و بعد اقدام به پرکردن قوطی مورد نظر نمایید .در مرحله پرکردن با کاردک ابتدا اطراف ظرف را پر کنید و به‌تدریج به وسط بیایید (برای جلوگیری از جایگزینی هوا در قوطی کرم).
پماد: پمادها آب ندارند و به اندازه کرم ها سریع در پوست نفوذ نمی‌کنند. فرمول آن عبارت است از: ۵۰۰ گرم ژله یا پارافین یاموم + ۱۰۰ – ۵۰ گرم گیاه خشک
موم را روی حرارت غیر مستقیم نرم کرده بعد از آن گیاه را اضافه کرده و ۴ – ۳ ساعت حرارت می دهیم پس از آن از روی حرارت برداشته و می‌فشاریم و تا گرم است درون ظرف را پر می‌کنیم .
کمپرس: روش موضعی بسیار خوبی برای التیام و ترمیم زخم ها ، صدمات یا کشش های عضلانی ، سردرد است . دم‌کردها، جوشانده‌ها، رقیق شده تنتورها را گرم کرده و پارچه‌ای از جنس پنبه کتان یا گازهای استریل را در آن خوابانده سپس کمی فشار داده و روی محل مورد نظر بگذارید.
مرهم: تفاوت کمپرس و مرهم این است که کمپرس حالت محلول را دارد اما مرهم خمیر شده گیاه است که آنرا ضماد نیز می‌نامند. پودر گیاه مورد نظر را در کمی آب گرم خمیر کرده روی محل مورد نظر قرار داده و روی آنرا با پارچه تمیز بپوشانید. شامپو: ۵۰ -۳۰ گرم از گیاه مورد نظر را (اگر نسخه ترکیبی است روی هم ۵۰-۳۰ گرم) دمکرده یا جوشانده صاف می‌کنیم . سپس اگر مو خشک باشد فقط زرده و اگر چرب باشد فقط سفیده و اگر معمولی هر دو قسمت را در محلول مورد نظر آن‌قدر می‌زنیم تا کف کند . سپس مو و پوست سر را با آن ماساژ می‌دهیم .
حمام: روش جدید که در عطر درمانی بیشتر مطرح می‌شود و بیشتر از گیاهان اسانس‌دار استفاده کنیم . چون اسانس‌ها خیلی راحت از طریق پوست جذب شده و اثر دارویی خود را می‌گذارند.
مقدار استاندارد: ۱۰۰ گرم گیاه یا گیاهان مورد نظر را با روش مناسب (جوشانده یا دمکرده) صاف کرده و در آب وان مخلوط می‌کنیم و در آن ۱۰ تا ۱۵ دقیقه آرام می‌گیریم. یا قسمتی را که دچار درد یا کشش شده ماساژ می‌دهیم .
فهرست منابع:
۱ـ طب گیاهی: خواص درمانی دارچین، زنجبیل، نعناع، آویشن، سیر. نوشته مارک بلومنتال. ترجمه پروین حنفی. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. ۱۳۸۲، ۸۴ صفحه
۲ـ گیاهان داروئی و درمان خانگی: نوشته پنه لوپه ادی. ترجمه محمد هاشم حنفی. نشر رزقی. ۲۶۰ صفحه. ۱۳۸۲
۳ـ عوارض جانبی داروهای گیاهی: نوشته پیترد اسمت و… . ترجمه محسن تفقدی. انتشارات دانشگاه علوم پزشکی مشهد. ۵۵۶ صفحه. ۱۳۸۳
۴ـ اطلاعات و کاربرد داروهای گیاهی رسمی ایران: نوشته اداره کل نظارت بر امور دارو و مواد مخدر. نشر دارو گستر رازی. ۲۰۸ صفحه. ۱۳۸۰
۵ـ گیاه درمانی در اطفال: نوشته هانیز اسکیلچر. انتشارات دانشگاه علوم پزشکی مشهد. ۲۹۲ صفحه. ۱۳۸۲
۶ـ درمان طبیعی اصول علمی گیاه درمانی: نوشته رابرت تامسون. ترجمه محمد حسن راشد محصل و مریم عرفانیان حسینی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. ۲۶۴ صفحه. ۱۳۷۸
۷ـ طب سنتی در میان کردان: نوشته ص ـ صفی زاده. مؤسسه مطبوعاتی عطایی. ۱۰۰ صفحه. ۱۳۶۱
۸ـ اسانس های گیاهی و اثرات درمانی آن ها: نوشته تاج خانم مؤمنی. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. ۱۲۰ صفحه. ۱۳۷۷
۹- Encyclopedia of medicinal plant. Written by: Andrew chevaller, Dorling Kindersley. ۱۹۹۶ , ۳۳۶ p